1- در حدیثى از امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم: «أَلصَّلَاةُ عَلَى النَّبِىِّ وَ آلِهِ أَمْحَقُ لِلْخَطَایَا مِنَ الْمَاءِ إِلَى النَّارِ و السَّلَامُ عَلَى النَّبِىِّ أَفْضَلُ مِنْ عِتْقِ رِقَابٍ؛ صلوات بر پیامبر و آل او گناهان را محو مى‏کند، شدیدتر از آنچه آب، آتش را خاموش مى‏کند و سلام بر پیامبر و آل او افضل است از آزاد کردن بردگان» «2»

2- در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: «إِذَا ذُکِرَ النَّبِىُّ فَأَکْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ مَنْ صَلَّى‏ عَلَى النَّبِىِّ صَلَاةً وَاحِدَةً صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ أَلْفَ صَلَاةٍ فِی أَلْفِ صَفٍّ مِنَ الْمَلائِکَةِ وَ لَمْ یَبْقَ شَی‏ءٌ مِمَّا خَلَقَهُ اللَّهُ إِلَّا صَلَّى‏ عَلَى‏ [ذلِکَ‏] الْعَبْدِ لِصَلَاةِ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ صَلَاةِ مَلائِکَتِهِ فَمَنْ لَمْ یَرْغَبْ فِی هَذَا فَهُوَ جَاهِلٌ مَغْرُورٌ قَدْ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ؛ هنگامى که نام پیامبر برده شود بسیار صلوات بر او بفرستید، چرا که هرکس یک صلوات بر پیامبر اکرم بفرستد خداوند هزار صلوات و درود در هزار صفّ از ملائکه، بر او مى‏فرستد، و چیزى از مخلوقات خدا باقى نمى‏ماند، مگر این که به خاطر صلوات خدا و فرشتگانش بر او صلوات مى‏فرستند و هر کس به چنین پاداش عظیمى علاقه نداشته باشد، جاهل مغرورى است که خدا و رسول خدا و اهل بیتش از او بیزارند» «1»

3- در حدیث دیگرى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏خوانیم: «کُلُّ دُعَاءٍ مَحْجُوبٌ حَتَّى‏ یُصَلَّى‏ عَلَى النَّبِىِّ؛ هیچ دعایى به اجابت نمى‏رسد مگر اینکه صلوات بر پیامبر فرستاده شود «2»».

4- باز در حدیث دیگرى از همان حضرت مى‏خوانیم: «أَلصَّلَاةُ عَلَىَّ نُورٌ عَلَى الصِّرَاطِ؛ صلوات بر من نور صراط (در قیامت) است «3»».

5- در حدیث دیگرى از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام نقل شده که فرمود: «مَا فِی الْمِیزَانِ شَیْ‏ءٌ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَتُوضَعُ أَعْمَالُهُ فِی الْمِیزَانِ فَتَمِیلُ بِهِ فَیَخْرُجُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ فَیَضَعُهَا فِی میزَانِهِ فَتَرَجَّحُ؛ در ترازوى سنجش اعمال (در قیامت) چیزى سنگین‏تر از صلوات بر محمّد و آل محمّد نیست، کسانى‏ هستند که اعمالشان را در ترازوى سنجش عمل مى‏گذارند، سبک و ناچیز است سپس صلوات بر آن حضرت را بیرون آورده و بر آن مى‏نهند سنگینى مى‏کند و برترى مى‏یابد». «1»

6- در حدیث دیگرى از خود آن حضرت آمده است: «صَلُّوا عَلَیَّ فَإِنَّ الصَّلَاةَ عَلَیَّ زَکَاةٌ لَکُمْ؛ صلوات بر من بفرستید، چرا که صلوات بر من، باعث نموّ (روح و جان) شما مى‏شود» «2»

7- در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «إِذَا کَانَ یَوْمُ الْخَمِیسِ بَعَثَ اللَّهُ مَلَائِکَةً مَعَهُمْ صُحُفٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَقْلَامٌ مِنْ ذَهَبٍ یَکْتُبُونَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ أَکْثَرَ النَّاسِ عَلَىَّ صَلَاةً؛ روز پنج‏شنبه که مى‏شود خداوند فرشتگانى را با لوح‏هایى از نقره و قلمهایى از طلا مى‏فرستد تا نام کسانى را که روز پنج شنبه و شب جمعه بیشتر از همه بر من صلوات مى‏فرستند، بنویسند «3»».

8- در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام از پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله چنین نقل شده است که روزى به على علیه السلام فرمود: «أَلَا أُبَشِّرُکَ؟ قَالَ: بَلَى‏ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَإِنَّکَ لَمْ تَزَلْ مُبَشِّراً بِکُلِّ خَیْرٍ. فَقَالَ: أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ آنِفاً بِالْعَجَبِ. فَقَالَ أَمیرُالْمُؤْمِنینَ: وَ مَا الَّذِی أَخْبَرکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: أَخْبَرَنِی أَنَّ الرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِی إِذَا صَلَّى‏ عَلَیَّ فَأَتْبَعَ بِالصَّلَاةِ عَلَى‏ أَهْلِ بَیْتِی فُتِحَتْ لَهُ أبْوَابُ السَّمَاءِ وَ صَلَّتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ سَبْعِینَ صَلَاةً وَ أَنَّهُ إِنْ کَانَ مِنَ الْمُذْنِبِینَ تَحَاتُّ عَنْهُ الذُّنُوبُ کَمَا تَحَاتُّ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ؛ آیا به تو بشارت بدهم؟ على علیه السلام عرض کرد: آرى پدر و مادرم فدایت، تو همیشه بشارت دهنده به همه نیکى‏ها بوده‏اى.

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: جبرئیل الآن از چیز عجیبى به من خبر داد، امیرمؤمنان علیه السلام پرسید: چه خبرى داده، اى رسول خدا؟ فرمود: به من خبر داد که یکى از امّت من‏ هنگامى که صلوات بر من مى‏فرستد و به دنبال آن صلوات بر اهل بیتم؛ درهاى آسمان به روى او گشوده مى‏شود و فرشتگان هفتاد صلوات بر او مى‏فرستند و اگر از گنه‏کاران باشد، گناهانش فرو مى‏ریزد آن گونه که برگها از درختان مى‏ریزند «1»».

9- در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «أَکْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَیَّ فَإِنَّ اللَّهَ وَکَّلَ بِی مَلَکاً عِنْدَ قَبْرِی فَإِذَا صَلَّى‏ عَلَىَّ رَجُلٌ مِنْ أُمَّتِی قَالَ ذَلِکَ الْمَلَکُ یَا مُحَمَّدُ: إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ صَلَّى‏ عَلَیْکَ السَّاعَةَ؛ زیاد صلوات بر من بفرستید؛ چرا که خداوند فرشته‏اى را نزد قبر من مأمور ساخته که هر فردى از امّت من، صلوات بر من بفرستد آن فرشته مى‏گوید: فلان کس، فرزند فلان، هم اکنون بر تو صلوات فرستاد». «2»

10- در حدیثى از امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلى الله علیه و آله چنین نقل شده است: «مَنْ صَلَّى‏ عَلَیَّ إِیمَاناً وَاحْتِسَاباً إِسْتَأْنَفَ الْعَمَلَ؛ هر کس از روى ایمان و به خاطر خداوند، بر من صلوات بفرستد (تمام گناهانش بخشوده خواهد شد و) اعمال خود را از نو آغاز مى‏کند «3»».

11- نه تنها به هنگام ذکر نام پیامبر صلى الله علیه و آله باید صلوات بر او فرستاد، بلکه به هنگام نوشتن نیز تأکید شده است که صلوات را بنویسند؛ آن گونه که در حدیثى از پیامبراکرم صلى الله علیه و آله مى‏خوانیم: «مَنْ صَلَّى‏ عَلَىَّ فِی کِتَابٍ لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِکَةُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مَادَامَ اسْمِی فِی ذلِکَ الْکِتَابِ؛ کسى که در نوشته‏اى صلوات بر من بنویسد، فرشتگان- مادامى که اسم من در آن نوشته است- براى او استغفار مى‏کنند «4»».

12- عایشه از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند که فرمود: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَلْقَى اللَّهَ غَداً رَاضِیاً فَلْیُکْثِرِ الصَّلَاةَ، عَلَىَّ؛ کسى که دوست دارد خدا را فرداى قیامت ملاقات کند در حالى که از او خشنود باشد، پس زیاد بر من صلوات بفرستد «1»».

کوتاه سخن این که روایات بسیار فراوانى در این زمینه نقل شده، که از اهمیّت فوق‏العاده صلوات و درود بر پیامبر و آل حکایت مى‏کند، به گونه‏اى که در کمتر عملى از اعمال، این همه ثواب و فضیلت دیده مى‏شود و آنچه ما در احادیث دوازده‏گانه بالا آوردیم، در واقع بخش کوچکى از آن است.

***

 پاسخ به چند سؤال‏

1- این همه اهمیّت براى چیست؟

در اینجا قبل از هر چیز، این سؤال پیش مى‏آید که این همه اهمیّت براى چیست؟ و چه فلسفه‏اى در صلوات بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نهفته شده است؟

در پاسخ این سؤال مى‏توان گفت که نخستین فلسفه آن این است که پیامبراکرم صلى الله علیه و آله و مقام شامخ او فراموش نشود، و لازمه آن این است که اسلام و برنامه‏هاى اسلامى متروک نمى‏شود و به این ترتیب ادامه صلوات بر پیامبر صلى الله علیه و آله رمز بقاى اسلام و نام مبارک او است.

دیگر این که این صلوات و درود سبب مى‏شود که ما به مقام والاى آن حضرت بیشتر آشنا شویم و از اخلاق و اعمال و صفاتش الگو بگیریم و لذا از بعضى از تعبیرات استفاده مى‏شود که صلوات بر آن حضرت، باعث پاکیزگى اخلاق و طهارت اعمال و ریزش گناهان ما مى‏شود؛ چنان که در زیارت جامعه مى‏خوانیم: «وَ جَعَلَ صَلَاتَنَا عَلَیْکُمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وِلَایَتِکُمْ طِیباً لِخُلْقِنَا وَ طَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا وَ تَزْکِیَةً لَنَا وَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا؛ خداوند صلوات ما را بر شما (پیامبر و آل پیامبر) و ولایت ما را نسبت‏ به شما، سبب پاکیزگى اخلاق، طهارت نفوس و نموّ و رشد معنوى و کفّاره گناهان ما قرار داده است» «1».

در روایات متعدّد دیگرى نیز اشاره به بخشودگى گناهان، به هنگام درود بر پیامبر و آل او شده است.

از طرفى صلوات و درود بر پیامبر و آل او، رحمت تازه الهى را بر روح پاک آنها فرو مى‏فرستد و از آنجا که آنها منبع فیض‏اند، از سوى آنها به امّت نیز سرازیر مى‏شود بنابراین، درود و رحمت بر آنها، در واقع درود و رحمت بر خود ما است.

اضافه بر این، فرستادن صلوات و درود بر آن بزرگواران، نوعى حق‏شناسى و قدردانى و تشکّر از زحماتى است که براى هدایت امّت کشیده‏اند و بى شکّ این حقّ‏شناسى و قدردانى اجر و پاداش الهى دارد.

2- آیا صلوات بر پیامبر براى او اثرى دارد؟

سؤال دیگرى که در اینجا مطرح است این است که آیا صلوات و درود بر پیامبر و آل او، در مقام و منزلت آنها اثر دارد؟

گاه بعضى از ناآگاهان مى‏گویند: هیچ اثرى ندارد چون آنها به مقاماتى که باید برسند، رسیده‏اند؛ ولى سستى این سخن با توجّه به این که سیر تکاملى انسان هیچ حدّ و مرزى را نمى‏شناسد و به سوى نامتناهى پیش مى‏رود، آشکار مى‏شود و لذا با صراحت در بعضى از دعاها که در تشهّد و غیر آن خوانده مى‏شود، عرضه مى‏داریم:

 «وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ؛ درجه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله را بالاتر از آنچه هست، بالا ببر». «2»

از این رو، قرآن مجید نیز با صراحت مى‏گوید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً؛ خدا و فرشتگانش بر پیامبراکرم‏ درود و رحمت مى‏فرستند، اى کسانى که ایمان آورده‏اید بر او درود بفرستید و سلام گویید و تسلیم (فرمان او) باشید» «1»

تعبیر به فعل مضارع «یُصَلُّونَ» دلیل بر ادامه این رحمت است و به یقین هر مسلمانى که سخن از توحید و اسلام مى‏گوید، رحمت تازه‏اى براى بنیانگذار این آیین نوشته مى‏شود و این رحمت با انجام اعمال او نیز تداوم مى‏یابد، چرا که این سنّت‏هاى حسنه را او بنیان نهاد.

3- با چه الفاظى درود بفرستیم؟

سؤال دیگرى که در اینجا مطرح است، این است که چگونه و با چه الفاظى باید بر آن حضرت صلوات فرستاد؟

در این زمینه نیز روایات متعدّدى از طرق شیعه و اهل سنّت به ما رسیده و در همه آنها تأکید شده است که باید آل محمّد علیهم السلام به هنگام فرستادن صلوات ذکر شوند، که ما در اینجا به ذکر چند روایت از طرق اهل سنّت، بسنده مى‏کنیم:

در «الدّر المنثور» از «صحیح بخارى» و «مسلم» و «ابو داود» و «ترمذى» و «نسائى» و «ابن ماجه» و «ابن مردویه» و گروه دیگرى، از «کعب بن عجره» نقل شده که مردى خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله عرض کرد: «أَمَّا السَّلَامُ عَلَیْکَ فَقَدْ عَلِمْنَاهُ فَکَیْفَ الصَّلَاةُ عَلَیْکَ؛ سلام بر تو را مى‏دانیم چگونه است، امّا صلوات و درود بر تو باید چگونه باشد؟» پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود بگو: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى‏ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى‏ آلِ إِبْراهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ. أَلَّلهُمَّ بَارِکْ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ على آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا بَارَکْتَ عَلَى‏ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ»

نویسنده تفسیر «الدّر المنثور» اضافه بر حدیث فوق، هیجده حدیث دیگر نقل‏ کرده که در همه آنها تصریح شده که «آل محمّد» را باید به هنگام صلوات ذکر کرد؛ این احادیث از کتب مشهور و معروف اهل سنّت از گروهى از صحابه از جمله «ابن عبّاس»، «ابوسعید خدرى»، «ابوهریره»، «طلحه»، «ابومسعود انصارى»، «بریده»، «ابن مسعود»، «کعب بن عجره» و «امیرمؤمنان على علیه السلام» نقل شده است «1»

در «صحیح بخارى» «2»  روایات متعدّدى در این زمینه نقل شده و در «صحیح‏مسلم» «3»

 نیز، دو روایت آمده است و جالب این که در «صحیح مسلم» با آن که در احادیث فوق چند بار «محمّد و آل محمد»، با هم ذکر شده، عنوانى را که براى این باب انتخاب کرده «باب الصّلاة على النّبى صلّى اللّه علیه و سلّم» (بدون ذکر آل) مى‏باشد!

این نکته نیز لازم به یادآورى است که در بعضى از روایات اهل سنّت و بسیارى از روایات شیعه، حتّى کلمه «عَلَى‏» میان «محمّد و آل محمّد» فاصله نشده است و کیفیّت صلوات به این صورت است: «الَّلهُمَّ صَلِّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».

این سخن را با حدیثى از «صواعق ابن حجر» «4» پایان مى‏بریم. او نقل مى‏کند که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «لَاتُصَلُّوا عَلَىَّ الصَّلَاةَ الْبَتْرَاءَ! فَقَالُوا: وَ مَا الصَّلَاةُ الْبَتْرَاءُ؟ قَالَ:

یَقُولُونَ: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ» وَ تُمْسِکُونَ؛ بَلْ قُولُوا: أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ هرگز صلوات ناقص و ناتمام بر من نفرستید! عرض کردند: صلوات ناقص و ناتمام چیست؟ فرمود: اینکه فقط بگوئید: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ» سپس امساک کنید، بلکه بگوئید: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدٍ»».

در جلد اوّل کنز العمّال نیز روایات متعدّدى در این زمینه دیده مى‏شود.

4- صلوات و درود واجب است، یا مستحب؟

سؤال دیگر این که آیا صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله واجب است یا مستحبّ؟ ظاهر آیه شریفه پنجاه و شش سوره احزاب «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبیِّ ....» وجوب است؛ زیرا مى‏دانیم امر، ظاهر در وجوب مى‏باشد مگر این که قرینه‏اى بر خلاف آن قائم شود و در این آیه خداوند امر به صلوات و سلام بر پیامبر کرده است؛ بنابراین، حدّاقل لازم است یک بار بر آن حضرت صلوات و درود و سلام فرستاد؛ این در حالى است که مشهور فقهاى شیعه و جمعى از فقهاى اهل سنّت معتقد به وجوب صلوات در تشهّد هستند.

 «ابن قُدامه» فقیه معروف اهل سنّت در کتاب «المغنى» مى‏گوید: در تشهّد اوّل، باید بر پیامبر صلوات بفرستد و بگوید: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى‏ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى‏ إِبْرَاهِیمَ ... وَ هِىَ واجبةٌ فی صحیح الْمَذْهَب وَ هُو قول الشّافعى و اسحاق ...؛ صلوات فرستادن بر پیامبر و آلش در فتواى صحیح واجب است و «شافعى» و «اسحاق» نیز بر همین عقیده‏اند». سپس از «ابن راهویه» (از فقهاى اهل سنّت) نقل مى‏کند: «لو أنّ رجلًا ترک الصَّلَاة عَلَى النّبى صلى الله علیه و آله فِى التشهّد بَطَلَتْ صَلَاتُهُ؛ اگر کسى صلوات بر پیامبر را در تشهّد ترک کند، نمازش باطل است» سپس مى‏افزاید: ظاهر مذهب «احمد» (امام معروف اهل سنّت) نیز وجوب آن است. «1»

نویسنده کتاب «التّاج الجامع للاصول» (شیخ منصور على ناصف) در ذیل آیه پنجاه و شش سوره احزاب (إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ ...) تصریح مى‏کند که‏ ظاهر آیه این است که صلوات و سلام، بر پیامبر اکرم واجب است و این سخن مورد اتّفاق علما مى‏باشد «1».

5- مفهوم واقعى صلوات‏

آخرین سؤالى که در اینجا مطرح است این است که مفهوم صلوات چیست؟

معروف در میان علما و دانشمندان این است که صلوات اگر از سوى خداوند باشد به معناى رحمت است و اگر از سوى فرشتگان و انسانها باشد به معناى طلب رحمت است. یا به تعبیرى که در روایت امام کاظم علیه السلام آمده است در پاسخ این سؤال که معناى صلوات خدا و ملائکه و مؤمنان در آیه شریفه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ ...» چیست؟ فرمود: «صَلَاةُ اللَّهِ رَحْمَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ صَلَاةُ الْمَلَائِکَةِ تَزْکِیَةٌ مِنْهُمْ لَهُ، وَ صَلَاةُ الْمُؤْمِنینَ دُعَاءٌ مِنْهُمْ لَهُ؛ صلوات خداوند رحمتى از ناحیه او است و صلوات ملائکه، تقدیس و پاک شمردن آنها است نسبت به پیامبر صلى الله علیه و آله و صلوات مؤمنین، دعا و تقاضاى رحمت است از آنها براى پیامبر صلى الله علیه و آله». «2»

بعضى معتقدند تمام این معانى به یک اصل باز مى‏گردد و آن ثناى جمیل است خواه به صورت فرستادن رحمت بوده باشد، یا تقدیس و پاک شمردن، و یا تقاضاى رحمت، که هر کس به مقتضاى حال خودش آن را انجام مى‏دهد. «3»

و از آنجا که ریشه اصلى این لغت، «صَلْى» (بر وزن سعى) به معناى در آتش افکندن، یا سوختن و برشته شدن در آتش است، بعضى معتقدند که صلوات به معناى دور کردن آتش عذاب الهى است، که نتیجه آن رحمت یا تقاضاى رحمت است؛ ولى بعضى میان «صَلْو» که به اصطلاح ناقص واوى است، با «صَلْى» که ناقص‏ یایى است، فرق گذاشته‏اند و معناى اخیر را مربوط به «صَلْى» دانسته‏اند و معانى قبل را مربوط به «صَلْو». (دقّت کنید!)

به هر حال، تمام اینها نشان مى‏دهد که با هر صلوات و سلامى که به پیامبر صلى الله علیه و آله فرستاده مى‏شود، رحمت تازه‏اى بر روان پاک او نازل مى‏گردد و بعید نیست که این رحمت از ناحیه آن منبع عظیم الهى، به سوى امّتش نیز سرازیر شود. از همین رو صلوات و درود بر پیامبر صلى الله علیه و آله مایه رحمت و پاکى و آمرزش براى خود انسان است.

--------------

منبع: پیام امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام (اثر آیه الله مکارم شیرازی )، ج‏3، ص: 194